Molen De Eendragt, Wormer

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1685

verdwenen

1889

afgebroken en verplaatst

verplaatst naar

Emst (De Eendracht)

geschiedenis

De Eendragt werd in het jaar 1685 gebouwd als oliemolen. De bouwheer van de molen heette Sijmon Pietersz. Fent, op 30 maart van dat jaar nam hij de windbrief van de molen in ontvangst. De Eendragt werd op 1 januari 1707 tegen brand verzekerd door Pieter Sijmonsz. Vent, de molen was dus overgegaan van vader op zoon. De verzekerde waarde van de molen bedroeg toen ƒ 1500. De Eendragt bleef tot 5 maart 1726 eigendom van de familie Fent.

Op die dag werd de molen voor ƒ 1350 verkocht aan Jan Pietersz. Koopman. Hij liet De Eendragt inrichten als (wit)papiermolen. De Eendragt werd geëxploiteerd als rederij, door de verkoop van parten kon Koopman het benodigde bedrag voor de verbouwing van de molen bij elkaar krijgen. De molen werd opgedeeld in 16de parten. In 1733 werd het papiermakerscontract opgericht, dit was een collectieve brandverzekering. De Eendragt werd hierbij voor ƒ 5000 verzekerd.

Na het overlijden van Koopman in 1737 werd eerst het aanwezige papier geveild, dit was zo’n 7000 riem, ongeveer 3,3 miljoen vel papier. De molen zelf werd op 9 augustus 1738 geveild en voor ƒ 4950 gekocht door Jan Honig, wiens familie reeds papier maakte met de Zaandijker papiermolens “de Veenboer”, “de Vergulde Bijkorf” en “het Herderskind”.

In 1774 kocht Jacob Jansz. Honig, de zoon van Jan Honig, de Koger papiermolen “de Wever”, daarom wilde hij De Eendragt verkopen. Op 16 april 1774 werd het volgende ter veiling aangeboden: ”een wit-papiermolen met twee (schep)kuipen en 1453 roeden land, verder diverse stukken klein gereedschap, waaronder een nieuwe helebaksplaat, 37 paar vormen en 11 posten vilten”. De molen werd op deze veiling niet verkocht.
Op 24 januari 1775 verbrandde te Wormerveer de (wit)papiermolen “de Vergulde Bijkorf” of “de Bel”, die eigendom was van Maarten Schouten. Kort na deze brand werd De Eendragt in opdracht van Schouten voor ƒ 3150 gekocht, waarmee de basis werd gelegd voor de bekende papierfabriek van Van Gelder in Wormer.

In 1780 kwam Pieter Smidt van Gelder bij Maarten Schouten in de leer. In 1783 trouwde hij met de dochter van Maarten Schouten en in 1784 werd hij door zijn schoonvader opgenomen in de firma Maarten Schouten & Comp. Toen Schouten in 1797 overleed, kwam de gehele firma in bezit van Van Gelder.

Een enquête uit 1801 laat zien dat De Eendragt was uitgerust met 2 witte, 1 blauwe en een basterd (schep) kuip, verder werkten er 60 man personeel op deze molen. De verzekerde waarde van De Eendragt bedroeg in 1804 het kapitale bedrag van ƒ 15.000, en in 1813 werd dit verhoogd naar ƒ 20.000.
In 1803 kocht de firma Schouten de Wormerveerder oliemolen “de Bok”, die werd vertimmerd tot grauwpapiermolen, hierna werd er in De Eendragt geen grauw papier meer geproduceerd. In 1804 werd de firmanaam Maarten Schouten & Comp. veranderd in de firma Van Gelder, Schouten & Comp. Wederom een enquête, maar nu een uit 1813, laat zien dat in dat jaar er een productie was van maar liefst 10.000 riem papier, zo’n 4,8 miljoen vel, het aantal werknemers bedroeg toen 70 mannen en vrouwen.

In 1814 werden de 3 zonen van Pieter Smidt van Gelder in het bedrijf opgenomen, hierna volgden grote uitbreidingen. In 1817 werd voor ƒ 11.575 de Westzaandammer papiermolen “de Kruiskerk” gekocht van de Erven Rogge. De kleinere Wormerveerder grauwpapiermolen “de Soldaat” werd in 1820 aan de firma toegevoegd en in 1828 werd “de Bok” grotendeels vernieuwd.

De broers van Gelder gingen met hun tijd mee. Al in 1835 vatten zij de plannen op om over te gaan tot het mechanisch produceren van papier in plaats van handmatig scheppen. Deze plannen werden aan de Koning voorgelegd, die als reactie gaf dat “hij met welgevallen van dit plan had kennis genomen”. Deze papierfabriek moest ergens in Gelderland of Overijssel worden opgericht, maar dit plan werd nooit uitgevoerd.
In 1837 kocht de firma van Gelder voor ƒ 11.000 de Zaandijker papiermolen “het Fortuin”. De molen stond toen reeds twee jaar stil. Het Fortuin werd uitgerust met een papiermachine en een stoommachine. De firma die de machines leverde had geen knowhow in huis voor het correct plaatsen hiervan, waardoor deze aanpassing in het Fortuin op een fiasco uitliep. De problemen werden nog groter toen de eigenaren van de omliggende papiermolens begonnen te klagen over het feit dat roet uit de schoorsteen van het Fortuin de droogschuren binnendrong en het papier besmeurde. Noodgedwongen moest men toen overgaan op het stoken van de stoomketel met turf in plaats van kolen. Turf is geen goede brandstof voor een stoomketel.

Mede door dit fiasco en door de concurrentie van elders, leed de firma Van Gelder zware verliezen. In 1839 moest men noodgedwongen “de Soldaat” verkopen, twee jaar later werd “de Kruiskerk” verkocht, beide molens werden kort hierna gesloopt. In 1840 werd De Eendragt ingericht als grauwpapiermolen, in deze branche was nog wel wat te verdienen.

Een nieuwe generatie van Gelder nam in 1845 de molen over en ging verder onder de naam Van Gelder Zonen. De Eendragt werd toen uitgerust met twee stoommachines, een van 5 pk en een van 10 pk, en een papiermachine die het handscheppen kon vervangen.
De andere firma, Van Gelder Schouten & Comp., ging verder met “het Fortuin” en “de Bok”, deze firma bleef verlies geven en in 1855 werd het Fortuin verkocht aan Cornelis Honig, die de papier- en stoommachine liet verwijderen om weer via de oude methode, met de hand, papier te gaan scheppen.
De Bok ging over naar de firma Van Gelder Zonen, waarna Van Gelder Schouten & Comp. ophield te bestaan.

De modernisering van De Eendragt bleek zeer succesvol en werd met de jaren verbeterd. De op een na laatste molen van de firma, De Bok, werd in 1863 afgestoten.
Toen er later toch weer vraag ontstond naar handgeschept papier, kocht de firma Van Gelder een papiermolen, ook De Eendracht [met ch i.p.v. een g. Red.] genaamd, in Apeldoorn waarmee de productie van dit papier werd uitgeoefend.

In de loop der jaren verrees er naast de molen in Wormer een grote stenen fabriek, waarin de molen als het ware werd opgenomen. September 1883 bood de firma een grote partij afbraakhout te koop aan vanwege de verbouwing tot stoomfabriek. Eigenlijk was De Eendragt toen al overbodig, maar hij werd uit nostalgie nog in bedrijf gehouden. In 1889 kwam hieraan een einde en moest de molen verdwijnen. De Eendragt werd toen afgebroken en verplaatst naar Emst, om daar herbouwd te worden als korenmolen. Daar bleef de molen tot ongeveer 1938 in bedrijf, in de Tweede Wereldoorlog verdween De Eendragt en wel in juni 1942.

De Firma van Gelder gold in vroeger dagen als de belangrijkste werkgever van Wormer.
Na het verdwijnen van de molen deed de firma Van Gelder de fabriek in Wormer met de jaren groeien. Ook werd in Velsen een nieuwe fabriek geopend en werd de fabriek in Apeldoorn gemoderniseerd. Nog weer later werd een fabriek in Renkum overgenomen.
Na een zeer moeilijke periode in de 1970-er jaren, werd het Van Gelder-concern in augustus 1981 failliet verklaard. In 1977 werkten er nog 730 man in de Wormer fabriek, de sluiting was dan ook een grote klap voor de gemeentes Wormer en Zaanstad.
Een aantal onderdelen van het Van Gelder concern die levensvatbaar waren werden weer heropgericht, een gedeelte hiervan onder de naam Crown van Gelder papierfabrieken NV. De Amerikaanse papierfabrikant Crown Zellerbach was al sinds 1972 in bezit van de helft van de aandelen van Van Gelder. De fabrieken in Wormer werden in 1983 gesloopt. Omstreeks 1995 werd daar een nieuwbouwwijk neergezet, waarvan de straatnamen zijn vernoemd naar onderdelen uit papiermolens en fabriek.

De Eendragt was een witpapiermolen, daarom was het lijf van de molen niet met riet gedekt, maar met schaliën. Dit waren vijfhoekige eikenhouten plankjes, deze plankjes werden grijs geschilderd, zodat het van een afstand leek of de molen met leien gedekt was. Doordat de molen met hout bekleed was dwarrelde er minder vuil naar beneden dat in het witte papier niet gewenst was.
In het molenmuseum te Koog aan de Zaan bevindt zich een model op schaal van De Eendragt, dit zeer gedetailleerde model laat De Eendragt zien als wit-papiermolen. Het is gemaakt door molenmaker Wakker en kan d.m.v. een slinger in beweging worden gezet.

Meer info over de firma Van Gelder is te vinden op de website: www.cvg.nl

Bronnen:
- “De papiermolens in de provincie Noord-Holland” H. Voorn 1960 blz. 433-439
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 45-47
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 248-252
F. Rol.