Ansichtkaart serie 13 nr 2; Foto: Ir. W. Voerman coll. DVM
Dubbel oliewerk
De Oranjeboom bezat een eenvoudige baard met het jaartal 1897, in dit jaar werd de molen gekocht door Jan Huysman.
Op de westkant van de onderbouw van de molen was met grote letters "de Oranjeboom" geschilderd.
Het exacte bouwjaar van De Oranjeboom is nog niet gevonden. De molen dateert van voor 1670: hij staat op een kaart met alle erven aan de oostzijde van de Zaan vanaf de Dam in Zaandam tot de Enge Wormer, die landmeter Olfert Jansz de Groot dat jaar tekende in opdracht van de dijkgraaf en de heemraden van Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en West-Friesland een kaart. Een naam werd niet genoemd, maar het is het erf van De Oranjeboom.
Een andere vermelding van de molen dateert van 16 oktober 1683, toen hij door Garbrant Pietersz. Gorter tegen brand werd verzekerd. Garbrant Gorter was een poos burgemeester van Oostzaandam en bezat later ook de nabij staande oliemolen “de Lazarus”.
De Oranjeboom bleef lang olie slaan voor Gorter. Gorter was een van de oprichters van het olieslagerscontract. Deze collectieve verzekering werd op 14 juni 1727 opgericht en was speciaal bedoeld voor oliemolens. In het eerste OC konden alleen de goederen tegen brand worden verzekerd. Gorter liet de lading van zijn beide molens hierbij verzekeren. In 1728 overleed Gorter en kwamen de beide molens op naam van zijn weduwe Aaltje Cornelis te staan. Niet lang hierna verkocht Aaltje Cornelis de Oranjeboom aan Gerrit Jansz. Vis uit Zaandijk, die ook de eigenaar was van de oliemolen “de Jonge Prins”. Gerrit Jansz. Vis legde met deze twee oliemolens de basis voor meerdere firma’s Vis in de toekomst. Naast de olieslagerij, produceerde en verhandelde Vis stijfsel, had hij een graanhandel en bezat hij aandelen in een handelsmaatschappij en de walvisvaart.
Gerrit Vis had zijn belangen en inkomsten dus goed gespreid. Na zijn overlijden in 1759, kwamen de beide oliemolens in bezit van Jan Dirksz. Vis, een neef van Gerrit Vis. Later erfde Jan Vis van zijn schoonvader Jan Stokvis de oliemolens “de Zoeker”, “het Leven” en “het Zwarte Kalf”. Zelf kocht hij in 1764 de oliemolen “de Wind” er bij. Jan Vis overleed in 1792 waarna zijn bezit overging naar zijn zoon Dirck Jansz. Vis. Dirck Vis overleed echter twee jaar na zijn vader, waardoor zijn 10 jarige zoon Jacob Vis eigenaar werd van het gehele bezit. Vermoedelijk werd toen de Oranjeboom afgestoten en verkocht aan Cornelis Derkinderen, die ook de iets noordelijker staande oliemolen de Poelsnip bezat. Hij bleef tot omstreeks 1820 werken met beide molens.
Halverwege de negentiende eeuw kwam de Oranjeboom te werken voor de firma Van Wessem & Compagnon. Naast de oliemolens “het Oude Kaar” en “het Huis te Muiden” had deze firma de Westzaandammer houtzaagmolen “de Grote Korf” voor zich werken. Op 28 oktober 1868 woedde er een hevig onweer boven de Zaanstreek, bij een zware blikseminslag werden de Oranjeboom en zijn collega “de Poelsnip” raak geslagen. De schade aan beide molens was aanzienlijk, van Wessem kreeg een bedrag van ƒ 720 uitgekeerd van het OC, Christiaan von Reeken, eigenaar van de Poelsnip, ontving ƒ 1650. De pelmolen “de Jonge Prinses” aan de Kalverringdijk was slechter af bij deze bui, hij verbrandde geheel na blikseminslag.
De firma Van Wessem hield haar tak in de olieslagerij tot 1881 in bedrijf. Na het overlijden van Jan Carel van Wessem in dat jaar, werden de drie oliemolens verkocht en richtte de firma zich enkel en alleen op houtzagerij. De firma Van Wessem verkocht de Oranjeboom op 16 november 1881. De Oranjeboom kende daarna verschillende eigenaars, waaronder Hendrik Honig en Pieter Koning.
Kort voor het begin van de twintigste eeuw werd de Oranjeboom gekocht door Jan Huysman uit Koog aan de Zaan. Toen de meeste fabrikanten hun molens afstoten, begon Huysman nog een nieuwe olieslagersfirma. In korte tijd kocht hij de oliemolens “de Zaadzaaier”, “de Prolpot”, “de Oude Zwan”, “de Zeeman” en “het Zwarte Kalf”, alle gelegen op en rond de Hemmes in Oostzaandam. Met deze onderneming werd het begin gelegd van de firma die tegenwoordig bekendstaat als ADM Cocoa, voorheen Cacao de Zaan, een van de grootste cacao-verwerkende bedrijven ter wereld. Later verloor Huysman twee molens, het Zwarte Kalf werd in 1908 verkocht aan Pieter Boorsma en Hendrik Evenblij, de Zeeman verbrandde in 1910.
Op 1 juli 1912 werd te Zaandijk het olieslagerscontract ontbonden. Deze verzekering, die 185 jaar had bestaan, kende op het laatst nog 8 deelnemers, die gezamenlijk 5 olieslagerijen bezaten en nog 8 molens. Jan Huysman bezat bij de ontbinding nog 4 oliemolens. In het begin gebruikte hij de molens nog voor het slaan van lijnzaad, later omstreeks 1915 werden de molens gebruikt voor de verwerking van cacao-afvallen, die afkomstig waren uit zijn cacao-fabriek. De oude manier van persen leverde nog steeds meer cacaoboter op dan de moderne persen in de fabrieken. In 1916 kocht Huysman de cacaofabriek “de Onderneming” op, die in 1918 de naam “de Zaan” kreeg.
In 1916 was de Prolpot verkocht, die een jaar later verbrandde. De drie overgebleven molens bleven in werking, voor zolang het duurde. Omstreeks 1925 had de firma Huysman ze niet meer nodig en werden zij verhuurd. Toch werd het steeds moeilijker om huurders te vinden en geld vrij te maken voor onderhoud. In december 1930 meldde de firma Huysman aan de vereniging “de Zaanse Molen” dat de Oranjeboom toch weer in werking kwam, zij het dat als de molen meer kost dan oplevert hij voorgoed tot stilstand zou komen. Schijnbaar was de molen kostendekkend want in 1932 kreeg de Oranjeboom een “nieuwe” roed afkomstig van zijn buurman “de Sint Willebrordus”, die daarna meteen onttakeld werd. En in 1937 ontving de Oranjeboom een roed van zijn andere buurman “de Zaadzaaier”, die reeds enkele jaren stilstond en door een motor werd aangedreven. Ook vond herstel plaats aan het rietdek van de kap van de molen.
Nog in hetzelfde jaar verkocht de N.V. cacaofabriek de Zaan de Oranjeboom aan de firma Obertop. De Oranjeboom kwam toen voorgoed tot stilstand en in mei 1938 werden kap, roeden, stelling en staart verwijderd en ging een elektromotor voor de aandrijving zorgen. Het achtkant van de molen werd in december 1940 gesloopt en de resterende onderbouw met de schuur verbrandde in de nacht van 14 op 15 maart 1941, waarmee deze fraaie molen voorgoed verdween.
Op de plaats van de molen richtte de firma Obertop een stenen fabriekspand op dat vandaag de dag nog steeds aanwezig is.
Bronnen:
- “de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 134/136
- “De Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 261
- “Het Olieslagerscontract” R. Couwenhoven 2002 blz. 19/50/101/107/111
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 139-143/ 738-739
- “Gedenkboek van het olieslagerscontract” 1912
- “Molens in de Zaanstreek in oude ansichten deel 1” T. Neuhaus 1987 blz. 48
- “Historisch overzicht Ver. De Zaansche Molen” 1935 blz. 38-39/ 46
- “Vervolg Historisch overzicht Ver. De Zaansche Molen” 1950 blz. 15/ 25
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 137
- "1100 Zaanse Molens", Ron Couwenhoven 2015, blz. 144.
In september 2003 zijn twee kantstenen van de Oranjeboom die sinds lange tijd in de schoeiing lagen, hieruit getakeld en 200 meter verderop aan de Zaankant geplaatst om zo de herinnering aan deze molen levend te houden.
Bron: onbekend.
Vermoedelijk worden de twee stenen bedoeld die 400 meter noordelijk van de molenplaats aan de rand van het water staan op een kinderspeelplaatsje. Diameter 1,56 m, dikte 56 cm.
MHO, 4 okt. 2015.