Molen Vurense Buitenmolen, Dalem

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1832

circa

verdwenen

1943

1900 - 1943

geschiedenis

De polder Laag - en Hoog Vuren had de omcirkelde wipwatermolen, aangegeven met een A. Deze loosde oorspronkelijk door een boezem, die bij B op de Waal uitkwam, via een sluisje in de Waaldijk.
Vuren loosde tot 1828 bij B op de Waal, toen werden de rivierstanden te hoog en Vuren maakte bij B een duiker onder de boezem van Herwijnen door en vervolgens een boezem westwaarts (zie kaart).
Bij D kwam deze boezem via een uitwateringssluisje uit in het ‘Wijd Schild’, een boezemreservoir, direct ten oosten van Gorinchem, dat op zijn beurt weer met een sluisje op de Linge kon afwateren. Op het ‘Wijd Schild’ loosden ook de onder,- en bovenmolens van Laag-Dalem.
Na een jaar of zes ging de afwatering van Vuren toch niet naar wens en men bouwde bij C de omcirkelde Vurense Buitenmolen. Deze grote wipmolen werd in ca. 1832 gebouwd door de Gorkumse molenbouwer/uitvinder Jacobus Exalto.
Deze bedacht een nieuwe uitvoering met binnenscheprad in de ondertoren. Een kortere wateras en een kleiner houten waterwiel, met op de velgen een conische tandkrans, dat werd aangedreven door een gietijzeren bonkelaar onder op de koningsspil. De Vurense Buitenmolen had circa 27 meter vlucht.
Een door Exalto in 1830 gebouwd zeer fraai model van deze molen, schaal 1:13, staat in het Rijksmuseum te Amsterdam en is zeer de moeite waard om te bekijken. Exalto bouwde ook in 1832 de grote Autenase Molen bij Vianen en omstreeks dezelfde tijd de kleinere wipmolen van de polder "De Geeren" te Acquoy, gesloopt in 1931. Drie molens dus van zijn systeem, die allen zeer goed voldeden. De molen van De Geeren is afgebeeld in "Molens in Gelderland in oude ansichten, onder nummer 143.)
Vroeger stond het model van de Vurense Buitenmolen in het polderhuis van de polders Vuren en Dalem, die oorspronkelijk samen totaal zeven molens hadden, alle wipmolens. Elk jaar moest Exalto dan aan de hand van het model aan de verzamelde polderbestuurders vertellen wat er dat jaar aan elke molen aan onderhoud moest gebeuren. Aanschouwelijk onderwijs dus aan de (leken) boeren.

De molen werd in 1900 overbodig toen het stoomgemaal van de polder Laag Dalem een grotere capaciteit kreeg. Dit gemaal nam ook de bemaling van de polder Hoog Dalem over.

-----

Regionaal Archief Gorinchem, Digitaal Krantenarchief
Nieuwe Gorinchemsche Courant 08-04-1900
Afbraak watermolen.
Het bestuur van den polder Vuren, zal bij inschrijving voor afbraak in massa verkoopen:
van den Vurensche buitenmolen, staande in den polder Vuren, nabij Gorinchem:
de kop met roeden, waarvan een ijzeren, trap en hetgeen verder geacht wordt tot dien koop te behooren;
de gaande werken, koker, legerbalken, scheerstijlen, spilbalk en waterstoel uit het beneden deel van den molen.
De houten roeden is in 1897 nieuw gemaakt. Het gewicht van het geslagen en gegoten ijzer, behalve de ijzeren molenroede, wordt geschat op circa 9000 K.G.
De inschrijvingsbiljetten moeten vóór of op 18 april 1900 worden ingediend bij den ondergeteekende.
Inlichtingen te berkrijgen, behalve bij het bestuur, bij den heer J. de Bie, bouwkundige te Gorinchem.
De voorwaarden van den verkoop liggen ter inzage in den molen en bij den ondergeteekende, bij wien ook afschriften daarvan tegen betaling van f 0,10 per stuk verkrijgbaar zijn.
Namens het bestuur voornoemd, G.J. de Bruijn, secretaris van den polder Vuren.
[Deze advertentie staat ook in Het Nieuws van de Dag, 05-04-1900]

-----

Tot circa 1943 stonden bij het Gelderse Dalem nog de ondertorens van de Hoogdalemse, - en de Vurense Buitenmolen. Toen de laatste bewoner van de Hoogdalemse ondertoren overleden was, werd de toren gekocht door de Dalemse timmerman Bos, die in de oorlog het prachtige eikenhout goed kon gebruiken. Te zelfder tijd, kort hierna, kocht hij ook de Vurense Buitenmolen voor hetzelfde doel. Het eikenhout was zoveel waard, dat hij op de fundering van de Vurense Buitenmolen zelfs gratis een woninkje bouwde voor de torenbewoners.
Inmiddels is de plek waar de Vurens Buitenmolen en de Hoogdalemse molens hebben gestaan bebouwd met huizen van de oostelijke woonwijk van Gorinchem.

Informatie van Jan Knegt, met dank aan J. den Besten